خراسان شمالی وطن صد ها هزار ارس - پی سی باران

به گزارش خبرنگار از ، ارس، شاید به زیبایی سپیدار و سرسبزی بید و افرا نباشند، اما ذخیره گاهی های ارس در خراسان شاقتصادی منظومه ای تاریخی از تکامل و ذخیره گاه ژنتیکی جنگل های ایران تورانی را دربرمی گیرد که فرش خود را در پهنه ای به وسعت 410 هزار هکتار از این استان گسترانیده اند.

خراسان شاقتصادی، وطن درختان کهنسال بی تعدادی است ، مانند ارس سرانی شیروان است که با دیرینگی 2500 ساله، مظهر پایداری و سرسختی این گونه ارزشمند جنگلی است.

درختی که این همه سال دوام آورده است تا به ما بگوید روزی روزگاری در این خاک و پهنه های طبیعی آن صد ها ارس زندگی می کردند که به مرور یا قطع شدند تا در اجاق ها و کوره ها سوختند و یا قربانی آتش حرص و طمع سیری ناپذیر انسان در چنگ اندازی به عرصه ها شدند.

اگرچه مساحت جنگل های ارس خراسان شاقتصادی در دهه های گذشته کاهش چشمگیری یافته است، اما هنوز هم می توان امیدوار بود که می توان این درختان را با حفاظت و مراقبت پایدار نگه داشت و حتی با قرق این جنگل ها از نابودی بی رویه آن ها جلوگیری کرد.

از 61 درخت ارس کهنسالی که در کشور شناسایی شده، بیش از 32 اصله با قدمتی بالای 500 سال در خراسان شاقتصادی قرار دارند.

خراسان شاقتصادی با داشتن بیش از 410 هزار هکتار جنگل ارس، یکی از ذخیره گاه های این میراث طبیعی کشور محسوب می شود؛ سرمایه ای که با وجود اقدامات اجرا شده حفاظتی احتیاجمند حمایت بیشتر است.

جنگل های خراسان شاقتصادی در دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و هیرکانی قرار دارند و گونه اصلی این جنگل ها و نام های محلی آرچه و مرخ است.

ارس که یکی از چهار سوزنی برگ بومی کشور و از خانواده سرو محسوب می شود در منطقه خراسان قدمتی به اندازه تاریخ دارد، مصداق آن که برخی از پایه های کهنسال این گونه نظیر درخت ارس واقع در سرانی شیروان یکی از کهنسال ترین درخت های ثبت شده در کشور بوده و قدمتی تاریخی دارد.

پدران نیک سرشت ما ایرانیان سرو را نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ می دانستند به همین علت می شود ارس را میراث طبیعی کهن ایران زمین دانست، میراثی که اکنون در خراسان شاقتصادی به درخت مراد طبیعت و نماد عرصه های زیست گیاهی این استان تبدیل شده است.

اما با این وجود برخی شاخص های این گونه از جمله مقاومت و راست قامتی آن سبب شده بود تا در سال های دور قطع این درخت به منظور استفاده به اسم تیر های چوبی سقف و یا استفاده هیزمی به فراوانی انجام شود، مسئله ای که سبب کاهش شدید تعداد این گونه ها در استان شد.

این درخت همواره سبز، در منطقه ها کوهستانی و در ارتفاعی بیش از دوهزارو 500 متر می روید.

اُرس گیاهی مقاوم در برابر شرایط آب وهوایی سخت هم چون خشکی، گرما و سرمای طاقت فرسای زمستان است، ریشه درخت اُرس به گونه ای است که در دل سنگ های مستحکم نفوذ نموده تا به آب برسد از این جهت به آن در زبان محلی اُورِس (جست وجوگر آب) می گویند، این پدیده باعث استقامت بالای این درخت می شود.

این درخت کهن سال با توجه به قدمتی که دارد، توانسته با آب و هوای منطقه به خوبی سازگاری پیدا کند و شرایط زیستی آن به صورت شاداب و سبز است.

این درخت در داخل دامنه های اطراف روستا که دارای پوششی وسیع از جامعه درختان ارس است قرار گرفته و تنه آن قطری معادل 270 سانتیمتر دارد.

ریشه های قطور این درخت ارس از خاک بیرون آمده و زیبایی خیره کننده ای را سبب شده است. این درخت ارس به علت عظمت و بزرگی آن به راحتی توجه هر عابری را به خویش معطوف می سازد و نزد اهالی روستا هم از اهمیت خاصی برخوردار است.

مردمان این دیار، نظرنموده اش می خوانند؛ مادران ایلیاتی هر صبح و شام در لالایی های کنار گهواره بچه ها شان از طراوت و حیات بخشی این زیبای خفته، داستان ها می گویند و حکایت تاب آوردن جثه تنومندش در برابر زخم تبر ها و شدائد روزگار، نقل هر روزه پیران سپیدمو برای نوادگان شان است.

اُرس بلندقامتی که بر فراز ستیغ سرحدات شاقتصادی این سرزمین و در سنگلاخی ترین، شیب دار ترین، بادخیز ترین، مرتفع ترین و سردترین نقاط کوهستان های سر به فلک کشیده گلیل و سرانی قد برافراشته، به نمادی از استقامت، آزادگی، اصالت و سربلندی مبدل گشته است. اینک این درخت تناور در آستانه تصاحب اسم مقاوم ترین و شاید هم دیرزیست ترین درخت ایران است؛ زیستمندی سایه گستر که گویی با توسعه هرروزه ریشه هایش، پاسدار ذره ذره خاک ارزشمند این مرزوبوم است.

در این بین، درخت تنومندی به بلندای بیشتر از 18.5 متر شناسایی شده است که با توجه به ابعادش، طول عمر آن را حدود 2700 سال تخمین زده اند تا بدین ترتیب در تعداد 3 درخت بسیار کهنسال ایران ثبت شود.

مردم منطقه هم کمابیش اعتقاد دارند که این درخت نظرنموده است و برای آن احترام بسیاری قائل هستند؛ درختی که به اعتقاد آن شاعر جوان کرمانج پوست بر تنش خشکیده / موش ها ریشه اش را سوراخ سوراخ نموده اند / و چشمه ها برایش اشک می افشانند.اما هنوز بیدار است و شاداب و سرسبز! و خاتمه این که از دیدگاه یک عضو مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، به سبب خدمات غیرقابل انکاری که به طبیعت پیرامون و زیستمندان پر تعداد این حوالی طی قرن ها داشته، ارزشی بین 8 تا 10 میلیون دلار داراست!

کمی آن سوتر در روستای نظرعلی، کهنسال ترین صنوبر ایران و شاید هم دنیا واقع شده است. این لقب هم از آن روست که درختان صنوبر را به رشد سریع و عمر کوتاه می شناسند و به همین منظور در زراعت چوب کاربرد فراوانی دارند، بنابراین به ندرت می توان صنوبری 50 ساله و شاداب یافت. اما این صنوبر خاص دست کم 300 سال از عمرش می گذرد؛ واقعیتی که نشان می دهد طبیعت زخم خورده این استان از توان بوم شناختی بالایی برخوردار است.

ارس به لحاظ اکولوژیکی دارای سازگاری بالایی بوده، آشیان اکولوژیک وسیعی را به خود اختصاص می دهد و معمولا در استان از ارتفاع 800 متر تا دو هزار و 500 متری رویش می نماید.

تنه، میوه و برگ های این درخت دارای خواص دارویی و صنعتی بوده به طوری که از تقطیر چوب آن اسانس معطری به دست می آید که در عطر سازی و حشره کش ها قابل استفاده است.

لازم به ذکر است: از برگ و میوه این درخت مقادیر زیادی آلکالوئید استخراج می شود که دارای مصارف صنعتی و دارویی است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شاقتصادی در خصوص اقدامات انجام گرفته برای حفظ و حمایت از گونه ارس درخراسان شاقتصادی می گوید: خراسان شاقتصادی دارای سطحی بالغ بر 410 هزار هکتار جنگل و اراضی جنگلی در ناحیه روسی ایران و تورانی است.

حسن وحید اضافه کرد: این اقدام باعث افزایش کمیت و کیفیت این جنگل ها شده به طوری که در برخی از منطقه ها، قرق عرصه و خروج دام از آن باعث افزایش تاج پوشش و زادآوری این گونه با ارزش شده است.

به گفته وی حذف عوامل استرس زا از عرصه و ایجاد شرایط محیطی مناسب باعث افزایش سیر فرایند توالی پیش فراینده شده به گونه ای که اکنون منطقه ها قرق شده در مرحله گذر توالی هستند.

ارس سرانی یک اثر طبیعی ملی در استان خراسان شاقتصادی است، این درخت در منطقه ای کوهستانی، نزدیک روستای سرانی و در فاصله 52 کیلومتری شمال شهر شیروان (نزدیکی مرز ایران با ترکمنستان) قرار گرفته است.

ریشه های قطور این درخت اُرس از خاک بیرون آمده و زیبایی خیره کننده ای را سبب شده است. این درخت اُرس به علت عظمت و بزرگی آن به راحتی توجه هر عابری را به خویش معطوف می سازد و نزد اهالی روستا هم از اهمیت خاصی برخوردار است. قدمت این درخت تنومند در حدود دو هزار و 700 سال است. این داشته ارزشمند جزو سه درخت بسیار کهن سال شناخته شده در کشور به شمار میرود و این موضوع مورد تایید موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور هم قرار گرفته است.

قطر تنه این درخت 270 سانتی متر بوده و کهنسال ترین اُرس استان خراسان شاقتصادی است. این درخت در دامنه های اطراف روستا که دارای پوششی از درختان اُرس است واقع شده است.

قدمت این درخت تنومند در حدود 2 هزار و 700 سال است. گفته می شود قدمت آن به دوره پیش از حکومت هخامنشیان بر ایران باز می شود.

اُرس با همان سرو کوهی، گونه ای بسیار ارزشمند و دارای عمری طولانی است. این درخت همواره سبز، در منطقه ها کوهستانی و در ارتفاعی بیش از دوهزارو 500 متر می روید.

این درخت در مقابل هر گونه اقلیمی مانند خشکی، گرما و گرمای زیاد مقاوم است.

ریشه این درخت به گونه ای است که در دل سنگ های مستحکم نفوذ نموده تا به آب برسد. از این جهت به آن در زبان محلی اُورِس (جست و جوگر آب) می گویند. همین امر باعث شده که این درخت استقامت زیادی داشته باشد.

در گذشته از چوب این درخت در پل سازی، راهسازی، ساختن خانه های روستایی و چادر های عشایر استفاده می شد. قطع بی رویه این گونه گیاهی به منظور تهیه سوخت و یا خانه سازی باعث کاهش جنگل های اُرس شده است. به گونه ای که در سال 1371 قانون ممنوعیت قطع این درخت به تصویب رسید.

در جای جای دشت های فراخ و کوهستان های پرستیغ خراسان شاقتصادی، درختانی ریشه در خاک تنیده و سر به آسمان برآورده اند که برخی از آن ها صد ها و بلکه هزاران بهار را پشت سر گذاشته اند.

جای شگفتی بسیار است که یکی از این زیستمندان تنومند و سرزنده، چنان دیرینگی بالایی دارد که به گفته کارشناسان، حتی پیش از تولد کورش و داریوش هخامنشی سایه اش را بر سر خیل کثیر مردمان و جانداران ساکن این حوالی گسترانده است.

ارس های سرانی و آرچه، صنوبر نظرعلی، چنار های کهنسال روستا های کتلی، اسفجیر، چناران، مهنان، شوقان و رویین، گردوی اسپاخو، سرو مهرگان و سرو های کبوترخانه و سرو های قره باغ همگی در زمره درختان کهنسال استان هستند که بین 400 تا 3000 سال عمر دارند و نام آن ها در لیست آثار طبیعی و ملی به ثبت رسیده است.

عموم درختان کهنسال به ویژه آن هایی که از دید مردم محلی، نظرنموده محسوب می شوند، از صندلی خاصی در فرهنگ عامه برخوردارند و طی سالیان متمادی به تدریج در شعر و موسیقی و حتی افسانه های جوامع بومی راه یافته اند.

یک کارشناس پژوهش مرکز تحقیقات منابع طبیعی خراسان شاقتصادی در خصوص این درختان می گوید: درخت ارس توانایی زیستن در دمای منفی 40 درجه تا مثبت 40 درجه سانتی گراد را دارد و برترین زمان برای کاشت آن آخر زمستان است.

لازم به ذکر است یکی از مهمترین علل تکثیر ارس در گذشته پخش شدن بذر آن به وسیله حیوانات بوده است به طوری که مرحله فرآوری بذر این گیاه در بدن حیواناتی مانند خرس، گرگ، آهو و گوزن اتفاق می افتاد و به وسیله مدفوع آن ها در قسمت های مختلف طبیعت رها می شد.

تعداد درختان کهنسال ارس در خراسان شاقتصادی بیش از دیگر نقاط کشور است واز 61 درخت ارسی کهن که در کشور شناسایی شده، بیش از 32 اصله با قدمتی بیش از 500 سال در خراسان شاقتصادی واقع شده است.

ذخیره گاهی ارس خراسان شاقتصادی 410 هزار هکتار از گستره جنگلی این استان را به خود اختصاص داده است و متاسفانه وقوع آتش سوزی ها در عرصه های طبیعی و جنگلی، این گونه ممتاز طبیعی را چنان تهدید می نماید که شاید هرگز نتوان آنرا جبران کرد.

هم اکنون شهرستان مانه و سملقان با 195 هزار هکتار، دارای بیشترین پوشش جنگلی استان است که منطقه گوینیک در راز و جرگلان، ذخیره گاه تازه قلعه و پیغو در بجنورد، منطقه بزداغی در مانه و سملقان، ذخیره گاه کوه بهار و خمبی در گرمه و کاکلی در شیروان از دیگر رویشگاه های درختان ارس در خراسان شاقتصادی است.

خسارت درختان از بین رفته و به ویژه ارس ها را نمی توان تنها از لحاظ اقتصادی برآورد کرد، زیرا برای اینکه یک درخت ارس پا بگیرد و به حد آنچه که می بینیم برسد حداقل بیش از 100 سال زمان احتیاج است.

با وجود همه اقداماتی که برای توسعه جنگل های استان و حفاظت از درختان ارس اجرا شده، آتش سوزی می تواند در یک روز تمام کوشش های چندین دهه را از بین ببرد و نمونه آن آتش سوزی های سال جاری در کوه بهار گرمه و منطقه حفاظت شده سالوک اسفراین بود.

رییس اداره جنگلداری و جنگل کاری خراسان شاقتصادی، ارس را شجره نامه تاریخی جنگل های استان دانسته و می گوید: تصمیم داریم جنگل های ارس را به اسم ذخیره گاه های جنگلی قرق کنیم و هم اکنون هم ارس های بزداغی مانه و سملقان با مساحت 35 هزار هکتار و گوینیک راز و جرگلان با مساحت پنج هزار هکتار قرق و به اسم ذخیره گاه ژنتیک حفظ می شود.

گستره حوزه منابع طبیعی خراسان شاقتصادی 2 میلیون و 33 هزار و 36 هکتار است که از این اندازه یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار هم جنگل است.

25 هزار هکتار از جنگل های این استان هیرکانی و بقیه ایرانی تورانی است که گونه های ارس، افرا، زالزالک و کرکو را در خود دارد.

خراسان شاقتصادی دو میلیون و 33 هزار و 36 هکتار عرصه منابع طبیعی دارد که از این وسعت یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار جنگل هم است.

گزارش از فاطمه رستمی