عکس، سندی نویافته و منحصربه فرد از شیخ محمد خیابانی - پی سی باران

نتیجه این کوشش ها دستیابی به تصویری از یک سند مهم تاریخی بود که در آن، اثر مهر تنظیم کنندگان عریضه ای خطاب به ولیعهد وقت قاجار درباره ضرورت تسریع در اعزام وکلای آذربایجان به دارالشورای کبری دیده می گردد، یکی از مهرهای نقش بسته بر روی این سند (دومین مهر) متعلق است به شیخ محمد خیابانی، مهر مذکور از لحاظ فرم همانند سایر مهرهای مرسوم در آن دوره بوده و در متن آن نام صاحب مهر (محمد خیابانی) حکاکی شده است.

با آنکه دستیابی به تصویر این سند که به لطف نواده محترم آن شهید حاصل شد، در جای خود بسیار حائز اهمیت بود، با این وجود کوشش ها برای یافتن اثری از امضای شیخ محمد خیابانی بر روی اسناد و مکاتبات تاریخی تداوم یافت تا اینکه در جریان پژوهش بر روی مجموعه اسنادی که تصاویر آن ها به وسیله سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در اختیار این خانه موزه نهاده شده بود، سند مهمی به دست آمد که در عین اهمیت به لحاظ مطالعات تاریخی در خصوص فعالیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیخ محمد خیابانی، متضمن امضای ایشان نیز بود و این اثر طی نوشتار حاضر برای نخستین بار فرصت منتشر می شود.

سند مذکور در واقع تعهدنامه ای است که در راستای انتشار روزنامه تجدد و بر اساس مقررات رایج از سوی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه وقت از مدیر مسئول روزنامه (شیخ محمد خیابانی) اخذ و به امضای او رسیده، متن سند به این توضیح است: این جانب در اداره انطباعات وزارت معارف و اوقاف ملتزم و متعهد می شوم که در موقع نشر جریده خود کاملاً مراعات قانون مطبوعات را کرده و تقبل می کنم که در صورت تخلف مجازات هایی که در قانون مشخص است، از عهده برایم و محض استحضار خاطر اولیاء وزارت جلیله اطلاعات ذیل را تقدیم می نمایم و در صورت تغییر هریک از کیفیات ذیل در ثانی معلومات لازمه را کتباً اطلاع خواهم داد.

(1) اسم و رسم مدیر روزنامه: شیخ محمد خیابانی

(2) محل اداره آن: تبریز بازارچه صفی

(3) اسم و رسم مطبعه که روزنامه در آن به طبع خواهد رسید: مطبعه امید

(4) عنوان روزنامه و جریده و ترتیب طبع آن که یومیه، و هفتگی یا ماهانه است: تجدد عجالتاً در هفته دومرتبه

(5) عده چاپ هر نمره: فعلاً شش صد نسخه

(6) مسلک روزنامه و سیاق مطلب آن: ناشر افکار دمکراسی

(7) هرگاه اعلانی از طرف وزارت معارف رجوع گردد، مجانا طبع نمایم

(8) از هر شماره در موقع انتشار چهار نسخه برای وزارت معارف و کتابخانه بفرستم

به تاریخ: 24 شهر: شوال، برج : اسد، قوی ئیل 1298

محل امضای مدیر مسئول

تصویر این سند ارزشمند تاریخی به همراه تصویر امتیازنامه انتشار روزنامه تجدد هم اینک در خانه موزه شیخ محمد خیابانی در تبریز به نمایش درآمده و در معرض بازدید علاقه مندان است.

زندگی پرفراز و نشیب شیخ خیابانی

شیخ محمد خیابانی در سال 1297 هجری قمری برابر با 1259 هجری شمسی در خامنه به جهان آمد. پس از انتها تحصیلات ابتدایی در زادگاهش، به پتروفسک (از شهرهای قفقاز) رفت و در تجارتخانه پدرش مشغول به کار شد، در بازگشت به تحصیل علوم دینی در مدرسه طالبیه تبریز پرداخت، او در کنار علوم دینی، ریاضیات، حکمت، طبیعیات و تاریخ ادبیات را نیز فراگرفت و در اندک مدتی به مدارج بالای علمی نائل شد. او در جنبش مشروطه در صف آزادی خواستار نهاده شد و پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در پی اولتیماتوم روسیه به دولت ایران، به عنوان یکی از مخالفان سرسخت آن به مبارزه برخاست.

او در سال 1295 روزنامه تجدد را در تبریز منتشر کرد. در روز 17 فروردین ماه 1299 بر ضد قرارداد استعماری 1919 وثوق الدوله در تبریز قیام کرد. خیابانی همیشه آذربایجان را جزء لاینفک ایران و ایران را جزء لایتجزی آذربایجان می دانست، این موضوع اتهاماتی را که مخالفان و افراد مغرض به دنبال تغییر نام آذربایجان به آزادیستان به او و قیامش وارد می ساختند، نفی می نماید.

قیام شیخ محمد خیابانی شش ماه به طول انجامید و در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه های سیاسی، اجتماعی، مالی و فرهنگی کوشش شد. پایان با انتصاب مخبرالسلطنه به سمت والی آذربایجان، او به کمک نیروهای قزاق به سرکوب قیام پرداخت و شیخ محمد خیابانی نیز در روز 22 شهریورماه سال 1299 شمسی برابر با 29 ذی الحجه 1338 هجری قمری به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی که به طور موقت در گورستان سید حمزه تبریز دفن شده بود، از سوی خانواده اش به تهران منتقل و در صحن آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری به خاک سپرده شد.

خانه این شخصیت عظیم تاریخ معاصر ایران در محله خیابان یکی از محلات قدیمی تبریز واقع است که پس از تملک، بازسازی و تجهیز آن از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی هم اینک به خانه موزه شیخ محمد خیابانی تبدیل شده است.